03010014
College of Humanities
Department of Kurdish Language
Iraqi
2022-01-18
2016-10-26
2013-12-02
ئه ڤ ڤه كۆلینه ب ناڤ و نیشانێ ) هنده ك دیارده یێن ده نگى دناڤبه را دایالێكتا خوارێ و لوڕیێدا ( ، كو هاتیه ته رخانكرن بۆ دیاركرنا هنده ك دیارده یێن ده نگى دناڤبه را هه ردو دایالێكتان ژلایێ ب كارئینانێڤه ، وه كى دو دایالێكتێن گرنگ د زمانێ كوردیدا، كو گه له ك دیارده یێن ده نگى یێن گرنگ دهێنه دیتن، هه ر ئه و دیارده یێن ده نگى ل دیڤ تایبه تمه ندییا فۆنۆلۆجییا وان دایالێكتان تایبه تمه ندیێن خۆ هه نه ، كو هنده ك ژ وان دیاردان كاریگه رتر و زێده تر دیاردبن. گرنگییا ڤه كۆلینێ د وێ چه ندێدایه كو ڤه كۆلینه كا كاره كى و گرنگه د بوارێ فۆنۆلۆجییا زمانێ كوردى ب گشتى و هه ر دو دایالێكتان ب تایبه تى . په یڤێن كلیل: زمان ، دایالێكت ، دیاردا ده نگى ، فۆنیم ، ئه لۆفۆن.
2019-10ەڤ ڤ ەكۆلینە دهربار هى )بك ە ن رەدیارێ ئاسایى د ناڤبەرا دیالێكتا ناڤ ەڕاس تا زمانێ كوردی و زمانێ تور كی ی س تاند هرددا( دايە، كو هەردوو تافێن بورى و ن ەبوريێن ڕێژا ڕاگەهاندنێ بخۆڤە دگريت . د دیالێكتا ناڤ ەڕاس تا زمانێ كورديدا بتن چوار جۆرێن تافێ بورى هەنە، لێ بەلێ د زمانێ توركیێ س تاندهردد ا ژبلى وان جۆرێن كو د دیالێكتا ناڤەڕاس تا زما نێ كورديدا هەين، پێنج جۆرێن دى ژى ه ەنە، و هكى )تافێ دهێتێ د تافێ بوريدا و چیڕۆكا تافێ نهۆ و ڕيواي ەتكرنا تافێ نه ۆ و ڕيوايەتكرنا تافێ نهۆ ی ب ەرد هوام و ڕيوايەتكرنا تافێ دهێت(،س ەبارهت ب تافێ ن ەبوری، د دیالێكتا ناڤەڕاس تا زمانێ كورديدا بتن ئێك جۆر ه ەيە، لێ بەلێ د زمانێ توركیێ س تاند هرددا سێ جۆر هەنە )نهۆی ڕووت و نهۆی بەرد هوام و دهێت(، ه ەرو هسا مۆرفيمێن ڕێككەفتنێد هەردوو زماناندا بۆ ه ەردوو تافێن س ەرهكى )بورى و ن ەبورى ( ڕۆ لەكێ چالاك دبینن دبنيادنانا كارێ بك ە ن رەدیارێ ئاسايیدا. گرنگيا ڤەكۆلین د وێ چ ەندێ دايە كو ڤەكۆلینەكا كارهك ی یە و هەمى لايەنێن بكارئينانا كارێ بك ە ن رەدیارى دیار دك ەت، ئەڤە ژلايەكیڤە، ژلايەكێ ديڤ ە ئەڤ ڤەكۆلینە هەوڵەكا باشە بۆ ه ەر ڤ ەكۆ لەرهكى ئەگەر د بوارێ زمانڤانيێدا ب گش تى و ڤەكۆلینا زمانى دناڤب ەرا هەردوو زماناندا ب تايبەتى كا ب ركەت . ك ی ل وش ە: بك ە ن رەدیار، بورى، ن ەبورى، ئەرێ، ن ەرێ ______________________________________________________________________________________
2019-04ئهڤ ڤهكۆلینه دهربارهى ڕۆلێ ئیدیۆمێیه د زمانێ ئهدهبیێ هۆزانێن مهلا خهلیلێ مشهختى دا دناڤبهرا ههردو قۆناغێن كلاسیكى و نویدا ،كو وهكى نمونهك ژهۆزانڤانێن سهردهمێ خۆ هاتیه وهرگرتن ، چونكى دڤێ قۆناغێدا هۆزانڤانێن باشورێ كوردستانێ ب گشتى مل ب ملێ ئێك و دو پشكداربون دوێ بزاڤێدا ،كو بارودۆخ و ڕهوشا ژیانا وى وهختى ئهگهرێ سهرهكى بو بۆ ڤێ چهندێ. گرنگییا ڤێ ڤهكۆلینێ ژ ڤێ چهندێ دا دیاردبیت كو ڤهكۆلینهكا كارهكییا شیكارییه ئهڤه ژلایهكى ڤه ، ژلایهكێ دیڤه ئهڤ ڤهكۆلینه هاریكارهكێ باشه بۆ ههر ڤهكۆلهرهكى كو د ههردو بوارێن ڤهكۆلینێن زمانى و ئهدهبیدا ب گشتى ههولاخۆ ددهت. دهستهواژه گرنگهكان: زمان ، ئهدهب ، زمانێ ئهدهبى ، ئیدیۆم ، هۆزان.
2016-11ئةظ ظةكؤلينة دةربارةى ( بكارهاتنا فؤلكلؤر و كةلةثورى د هوَزانيَن مةلا خةليلىَ مشةختى دا ) ية. ظةكولين بةحسىَ هةمةجؤرى و هةمة رِةنطييا فؤلكلؤرى دكةت، ديسان كارتيَكرنا بارودؤخ و رِةوشا خراثييا ذيانا وى وةختى يا هؤزانظانىَ ناظبرى و هةر ئةو بارودؤخ ذى هيَظيَنىَ ئةظىَ ضةندىَ بوية . لةوا دياردا فؤلكلؤرى ذى بابةتةكىَ طرنطة د بةرهةميَن ئةدةبى دا ب طشتى و هؤزان ب تايبةتى ، ضونكى فؤلكلؤر ذى جؤرةكىَ ئةدةبى يىَ طرنطة د ئةدةبياتا هةر ميللةتةكى دا ، لةوا ضةوانييا بكارئينانا فؤلكلؤرى ل دةف هؤزانظانى ب شيَوةكىَ تايبةتمةندة ل دويظ كاودان و رةوشا ئةو تيَدا دةرباز بوى.
2016-03ئةم باسة دةربارةى كارى ناتةواوى (بيةى = بون ، بين = بون) ة لة داياليَكتى هةورامى و لورِيدا ، كة ئةم كارة لة هةردو داياليَكتةكة بة ضوار واتاى جؤراوجؤر بةكارديَت : 1- بونى بونايةتى (الكينونة) . 2- بونى طؤرِان ( الصيرورة ) . 3- بونى هةيى (الوجود) . 4- بونى هةبون – خاوةنداريَتى (التملك) . بةكارهيَنانى يةكةم و دوةمى كارةكة ثيَويستى بة تةواوكةر (التكملة) هةية ، جا ض لة ثيَش كارةكة يان لة دواى كار ، بةلاَم لة بةكارهيَنانى سيَيةمدا ثيَويستى بة هيض تةواوكةريَك نية ، كةضى لةبةكارهيَنانى ضوارةمدا ديسانةوة ثيَويستى بة بةركار (مفعول به) هةية لة ثيَش كارةكةوة بؤ ئةوةى واتاى كارةكة تةواوبيَت ، هةروةها رِاناوة كةسييةكانى رِيَككةوتن و رِاناوة كةسييةكانى لكاو لة هةردو داياليَكتى هةورامى و لورِيدا بةشدارى لة بنياتنانى كارة ناتةواوةكة دةكةن. طرنطى ئةم باسة لةوةداية كة باسيَكى كارةكى و بةراوردكاريية و هةمو لايةنةكانى بةركارهيَنانى ئةم كارة ديارى دةكات ئةمة لةلايةكةوة ، لةلايةكى ترةوة ئةم باسة ثالَدةريَكى باشة بؤ هةر ليَكؤلَةريَك كة لة بوارى ليَكؤلَينةوةى زمانةوانى بةراوردكارى بة طشتى و ليَكؤلَينةوةى بةراوردكارى لة نيَوان داياليَكتة كوردييةكان بة تايبةتى كاربكات ، ئةمةش بؤ مةبةستى بةرةو ثيَشةوة بردنى زمانةوانى بةراوردكاريية .
2015-04ئةم باسة لة ذيَر ناوى ( رِيَككةوتن لة نيَوان داياليَكتى خوارو و لورِيدا ) ية لة نيَوان بكةر و كاردا،كة بةشيَوةيةكى طشتى ئةم رِيَككةوتنة بؤ تافى رِابردو و رِانةبردوة،كة بكةر و كار لة رِوى كةس و ذمارةوة رِيَكدةكةون. لة داياليَكتى خوارودا لةطةلَ هةرسىَ كارى ناتةواوى ( بونى بونايةتى (الكينونة)،بونى طؤرِان (الصيرورة)،بونى هةيى (الوجود) ) دا رِيَككةوتن لة نيَوان بكةر و كارة و لةطةلَ كارى بونى هةبون (خاوةنداريَتى – التملك ) دا رِيَككةوتن لة نيَوان بكةر و كاردا نيية،ضونكة لةم بارةدا جيَناوى لكاو دةردةكةوىَ،بةلاَم لة داياليَكتى لورِيدا لة هةرضوار جؤر كارى ناتةواوى ( بونى بونايةتى (الكينونة)،بونى طؤرِان (الصيرورة)،بونى هةيى (الوجود)،بونى هةبون (خاوةنداريَتى– التملك) دا رِيَككةوتن لة نيَوان بكةر و كارة،تةنها بؤ تافى ئيَستاى بونى هةبون (خاوةنداريَتى – التملك ) نةبيَت،كة وةكو داياليَكتى خوارو جيَناوى لكاو دةردةكةوىَ. طرنطى ئةم باسة لةوةداية كة باسيَكى بةراوردكارى و كارةكيية و بة شيَوةيةكى طشتى رِيَككةوتنى بكةر و كار لة نيَوان داياليَكتى خوارو و لورِيدا ثيشاندةدات لةطةلَ هةمو جؤرةكانى كاردا،هةروةها يارمةتيدةريَكى باشة بؤ ئةنجامدانى ليَكؤلَينةوةيةكى بةراوردكارى لة نيَوان داياليَكتة كوردييةكاندا.
2015-04دياليكتؤلؤجى
2013نيَر و مىَ يةكيَكة لة بابةتة هةرة طرنطةكان لة زمان ، نيَر و مىَ لة داياليَكتى سةرو و هةوراميدا يةكيَكة لة طرنطترين تايبةتمةندييةكانى ئةم دو داياليَكتة، لة داياليَكتى سةرودا نيَر و مىَ تةنها لةطةلَ بكةر و بةركار بةركارديَت ، بةلاَم لة داياليَكتى هةوراميدا بكةر و تةواوكةر و كار نيَر و مىَ وةردةطرن . ئةوةى طرنطبىَ ليَرةدا ئةوةية كة نيَر و ميَى بكةر لة هةردو داياليَكتةكة تةنها بؤ كةسى سيَيةمى تاكة ، ضونكة تاكيَتى كةسى سيَيةم بةهؤى نيَر و ميَيةتييةوة دةستنيشان دةكريَت ، هةروةها بةركار لة داياليَكتى سةرو نيشانةى نيَر و مىَ وةردةطريَت ، بةلاَم لة داياليَكتى هةوراميدا بةركار نيَر و مىَ وةرناطرىَ ، بةلَكو جيَناوى لكاو لةطةلَ بةركارةكة, ديَت ، جطة لةمة تةواوكةر لة داياليَكتى هةوراميدا نيَر و مىَ وةردةطرىَ ، كةضى تةواوكةر لة داياليَكتى سةرودا نيَر و مىَ وةرناطرىَ . وشة كليلةكان: نيَر و مىَ ، مؤرفؤسينتاكس،ثيَكهيَنة مؤرفؤسينتاكسييةكان، كاتى رِابردو و رِانةبردو، كارى تةواو و ناتةواو.
ئهڤ ڤهكۆلینه دهربارهى ( لادانێن ڕستهسازی دهۆزانێن (سالح یوسفى) دا ) یه،كو وهكى نمونهك ژهۆزانڤانێن سهردهمێ خۆ هاتیه وهرگرتن ، چونكى دڤێ قۆناغێدا هۆزانڤانێن باشورێ كوردستانێ ب گشتى مل ب ملێ ئێك و دو پشكداربون دوێ بزاڤێدا ،كو بارودۆخ و ڕهوشا ژیانا وى وهختى ئهگهرێ سهرهكى بو بۆ ڤێ چهندێ. گرنگییا ڤێ ڤهكۆلینێ د ڤێ چهندێ دا دیاردبیت كو ڤهكۆلینهكا كارهكییا شیكارییه ئهڤه ژلایهكى ڤه ، ژلایهكێ دیڤه ئهڤ ڤهكۆلینه هاریكارهكێ باشه بۆ ههر ڤهكۆلهرهكى كو د ههردو بوارێن ڤهكۆلینێن زمانى و ئهدهبیدا ب گشتى ههولاخۆ ددهت. دهستهواژه گرنگهكان: زمان ، ئهدهب ، زمانێ ئهدهبى، لادانێن ڕستهسازی ، هۆزان.
ئةم باسة دةربارةى ( تيَنسى كارى بنةرِةت لة داياليَكتى طؤرانى زمانى كورديدا ((طؤظةرى هةورامى)) ) ية، كة هةردو جؤرى كارى تةواو و ناتةواو لة رِوى تيَنسةوة بؤ هةردو كاتى رِابردو و رِانةبردو و بةهةمو رِيَذةكانيانةوة وةرطيراون، لةم رِوةوة رِاناوة كةسييةكانى رِيَككةوتن(1) و رِاناوة كةسييةكانى لكاوةكان دةوريَكى ضالاك و كاريطةر دةطيَرِن ، ضونكة بةشدارى لة بنيادنانى كارة تةواو و ناتةواوةكاندا دةكةن. طرنطى ئةم باسة لةوةداية كة باسيَكى كارةكيية و هةمو لايةنةكانى بةركارهيَنانى كارةكان لة رِوى تيَنسةوة ديارى دةكات ئةمة لةلايةكةوة ، لةلايةكى ترةوة ئةم باسة ثالَدةريَكى باشة بؤ هةر ليَكؤلَةريَك كة لة بوارى ليَكؤلَينةوةى زمانةوانى بة طشتى و ليَكؤلَينةوة لة داياليَكتة كوردييةكان بة تايبةتى كاربكات،ئةمةش بؤ مةبةستى خزمةتكردنى خودى زمانى كوردى و داياليَكتةكانيةتى.
ئه م باصه له ژێر ناوي ) ڕێككه وتن له دایالێكتى گۆرانى ))گۆڤه ري هه ورامی(( دا ( یه ،كه به شێىه یه كى گشتى بۆ باري بكه ر ئاشكرایى ئه م ڕێككه وتنه بۆ تافى ڕابردو و ڕانه بردوي كاري تێنه په ڕه ،كه بكه ر و كار له ڕوي كه ش و ژماره وه ڕێكده كه ون، به ڵام ئه گه ر كاره كه تێپه ڕ بێت بۆ هه ردو تافى ڕابردو و ڕانه بردو، ئه وا ڕێككه وتن له نێىان به ركار و كار دایه ئه مه له لایه كه وه ، له لایه كى تره وه بۆ باري بكه ر شاراوه ي ئاصایى ڕێككه وتن له نێىان بكه ر و كاره و بۆ ب اري بكه ر شاراوه ي ئاماژه بۆكراو ڕێككه وتن له نێىان به ركار و كاره بۆ هه مى تاف و ڕێژه كان. ده رباره ي ڕێككه وتن له كاره ناته واوه كانیش جگه له كاري ناته واوي خاوه ندارێتى كه ڕێككه وتن له نێىان به ركار و كاره ، ئه وا هه رده م ڕێككه وتن له نێىان بكه ر و كار دایه ، جا كاره كه له ڕوي تاف و هێز و ڕێژه وه صه ر به چ جۆرێك بێت، هه روه ها ڕێژه ي كاره كه خۆیص ى بۆ هه ردو تافى ڕابردو و ڕانه بردو ده ورێكى چالاك ده بینێ له چۆنیه تى ڕێككه وتن و قاڵبى صینتاكس ى كاره ناته واوه كه . وشه كلیله كان> ڕێككه وتن ، تافى ڕابردو ، تافى ڕانه بردو ، كاري ته واو ، كاري ناته واو.